De geleerde lessen van twee jaar Begeleiding à la carte

'Persoonsgerichte zorg is telkens vernieuwen in het klein, steeds weer kijken wat wel en niet werkt voor de persoon die je voor je hebt. Dat is één van de belangrijkste lessen van Begeleiding à la carte.' Aan het woord is Petra van Alphen, projectleider van Begeleiding à la carte vanuit Vilans. Het vernieuwingstraject is onlangs afgerond en de eindrapportage naar de Tweede Kamer gestuurd. Wat zijn de geleerde lessen? Positief beïnvloeden van de kwaliteit van leven van cliënten en het werkplezier van medewerkers vergroten, het kan!

Twee jaar lang werkten veertig organisaties voor gehandicaptenzorg aan vernieuwing van persoonsgerichte zorg. Samen met cliënten en naasten en onder begeleiding van een coach van het programma. Van Alphen is van begin af aan projectleider van het traject, dat onderdeel is van het programma Volwaardig leven van het ministerie van VWS. 'De zorgorganisaties hebben hun vernieuwende ideeën eerst gepitcht. Daarna heeft Vilans ze vanuit Begeleiding à la carte geholpen bij de uitvoering van die vernieuwingen. Verder hebben we ze aangemoedigd om hun ervaringen en kennis te delen. Dat deden we voornamelijk via Kennisplein Gehandicaptensector en het online Twinkelmagazine. Daar staan verhalen, filmpjes en kennisproducten zoals stappenplannen, factsheets en draaiboeken. Zo bieden we de hele sector handvatten om zelf ook aan de slag te gaan met vernieuwende ideeën voor persoonsgerichte zorg.'

Van elkaar leren

Begeleiding à la carte was bedoeld om de beweging naar toekomstbestendige persoonsgerichte zorg te versterken. 'Er gebeurde al een heleboel op allerlei plekken. Nu wilden we samen de krachten bundelen en zorgen dat organisaties van elkaar leren. Vroeger ging gehandicaptenzorg voornamelijk over een dak boven het hoofd, eten en drinken. Nu gaat het over hoe het leven van betekenis kan zijn. Iedere persoon heeft zijn eigen kwaliteiten, verlangens en wensen. Persoonsgerichte zorg gaat over kijken wat een persoon wil en hoe we dat samen voor elkaar kunnen krijgen.'

'Persoonsgerichte zorg gaat over kijken wat een persoon wil en hoe we dat samen voor elkaar kunnen krijgen.'

Door Begeleiding à la carte hebben de deelnemende zorgorganisaties duidelijke stappen kunnen maken. 'Een belangrijke doelstelling daarbij was dat ook andere zorgprofessionals geïnspireerd zouden worden en de kennis en handvatten zouden krijgen om meer persoonsgerichte zorg te bieden. Dat is gelukt. Begeleiding à la carte heeft heel veel inspiratie en inzichten gebracht. En trots. Dat mag ook wel eens. De sector is bescheiden en niet gewend het podium te pakken. Terwijl er zoveel mensen werken met creativiteit, lef en hart voor mensen met een beperking. Dat mogen ze best eens laten zien.'

Gelijkwaardig en wederkerig 

Opvallend vindt Van Alphen de veelkleurigheid van de vernieuwingen waarmee organisaties aan de slag gingen. 'Als je dat vervolgens probeert samen te vatten in een eindrapportage gaat die veelkleurigheid een beetje verloren. Toch zijn de algemene lessen heel belangrijk. De eerste en meest overkoepelende les is wel: gelijkwaardige en wederkerige interactie is niet vanzelfsprekend. Vernieuwing vraagt veel afstemming met elkaar, in de eerste plaats met cliënten en naasten. Samen onderweg zijn is nog belangrijker dan meteen een oplossing willen vinden. Het gaat over het goede gesprek, waarin je vooral kijkt naar wat de ander nodig heeft. Je kunt pas persoonsgerichte zorg geven, als je weet wat de persoon wil.'

Wat heeft geholpen bij die les is het symposium Ervaringsleren in maart 2021. Vilans organiseerde dat samen met theatermakers en ervaringsdeskundigen van LFB, de belangenorganisatie voor en door mensen met een verstandelijke beperking. 'Drie dagen lang hebben bijna 500 deelnemers hun beleving met elkaar gedeeld en ervaren wat een ander ervaart. Niet alleen wat de persoon met een beperking ervaart, maar ook wat de zorgprofessional ervaart. Op de dag met het thema ''1001 begeleiders'' werd bijvoorbeeld een theatrale lezing opgevoerd vanuit de zorgprofessional. De begeleider in het stuk gaf aan dat zij het moeilijk vond om een cliënt ''in de steek'' te moeten laten. Mensen met een beperking ontdekten: ook voor de begeleiders is het lastig als zij van locatie moeten wisselen. Daardoor ontstond echt gelijkwaardige en wederkerige interactie. Dat is de kracht van ervaringsleren.'

'Er werken zoveel mensen met creativiteit, lef en hart voor mensen met een beperking. Dat mogen ze best eens laten zien.'

Aantrekkelijk werk

Al met al maakt persoonsgerichte zorg werken in de gehandicaptensector aantrekkelijker. 'Dat vind ik niet alleen, dat is een van de geleerde lessen', zegt Van Alphen. 'Mijn handen jeuken om bij de opleidingen te gaan vertellen wat persoonsgerichte zorg inhoudt. Dat je door anders te kijken en anders te doen, iedere keer weer kan onderzoeken wat iemand wil en samen kan experimenteren. Dat maakt het werk in deze sector zo leuk: je doet het voor en met de ander. Dat moeten we laten zien. Na de Twinkelverhalen en -filmpjes willen we graag digitale Twinkelsessies organiseren en daarbij ook systeempartijen en onderwijs betrekken. Zo kunnen we nog meer inzichten ophalen en de verhalen breder verspreiden.'

Enthousiaste cliënten en naasten

En wat vinden cliënten en naasten nu zelf van de vernieuwingen? 'Dat is bij ieder project van Begeleiding à la carte getoetst. Ze hebben overwegend heel positief gereageerd. Voor sommige cliënten was de vernieuwing wat abstract. Soms was het daardoor moeilijk om de impact op het leven van de cliënt uit te vragen. Maar overall vonden cliënten dat ze beter gehoord werden. Dat heeft de gelijkwaardigheid, eigen regie en het zelfvertrouwen versterkt. Ook naasten vonden dat de professional nog beter was gaan kijken naar wat de cliënt wil en nodig heeft, met meer regie en groter welbevinden tot gevolg. En daar gaat het tenslotte om. Te zien hoe enthousiast cliënten en naasten zijn, geeft heel veel voldoening. Daardoor word ik zelf ook steeds weer enthousiast. Dat geeft mij die beroemde twinkel.'

'Overall vonden cliënten dat ze beter gehoord werden. Dat heeft de gelijkwaardigheid, eigen regie en het zelfvertrouwen versterkt.'

Intussen is vernieuwing nooit af. 'Vernieuwing is een beweging. Ook na Begeleiding à la carte gaat de versterking van de persoonsgerichte zorg door, ook al staat dit traject niet meer expliciet op de Toekomstagenda van het ministerie van VWS. We hopen dat organisaties ruimte en tijd blijven nemen voor vernieuwing en experiment, ondanks alle krapte op de arbeidsmarkt. We zouden graag praktijkonderzoek doen naar wat nu wel en niet goed werkt voor cliënten, naasten en zorgprofessionals. En we willen deze ervaringen blijven delen, bijvoorbeeld via kennisproducten en Twinkels. Die zijn niet alleen een mooie stimulans voor iedereen die het verhaal ziet of leest, maar ook voor de zorgprofessionals over wie het verhaal gaat. Trots zijn op de sector mag. Ik ben het in ieder geval.'

Wil je alle opbrengsten en geleerde lessen van Begeleiding à la carte lezen? Lees dan de eindrapportage. Ook benieuwd naar de geleerde lessen van twee jaar Innovatie-impuls? Klik dan hier.