'Bij zorgvernieuwing is transitiepijn onvermijdelijk'

De zaal is vol tijdens de keynote onder leiding van Oemar van der Woerd, netwerkonderzoeker en docent aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Deelnemers zijn nieuwsgierig naar wat transitiepijn is, wat je eraan kunt doen en of je het kunt voorkomen. Transitie is niet zomaar een verandering, legt Relinde uit: 'Het is een schoksgewijze, structurele en fundamentele verandering over een langere termijn. Kunstmatige intelligentie en klimaatverandering zijn daar voorbeelden van, maar ook de transitie richting informele zorg. Daar kun je je nog moeilijk een échte voorstelling van maken.'

Niet verwarren met weerstand

Waar tijdens een transitie oude werkwijzen niet meer goed werken en botsen met nieuwe ontwikkelingen en experimenten, ontstaat chaos. Precies op dat punt voelen mensen transitiepijn. Te herkennen aan symptomen als stress, boosheid, verwarring, frustratie en rouw. 'Vaak verwarren we dat met weerstand', benadrukt Relinde. 'Als je het zo bestempelt, dan helpt dat niet om een verandering vlot te trekken. Bij de 120 organisaties uit mijn onderzoek slaagt de helft van de veranderingen niet. Een substantieel deel daarvan gaat over het verkeerd labelen van transitiepijn.'

Achterhoekse MGZ

Tijdens de keynote wisselen de sprekers wetenschappelijke kennis af met een concreet voorbeeld uit de praktijk. Zo is de Achterhoek een van de MGZ-regio’s die vooroploopt in het aangaan van een transitie en transitiepijn. Onafhankelijk netwerkcoördinator Loes Koster: 'Meer dan tien jaar geleden begonnen we als dementie-netwerk en dat groeide uit tot het Netwerk Ouderen en Veerkracht Achterhoek.' NOVA is een breed regionaal samenwerkingsverband tussen ouderen, zorgorganisaties, huisartsen, gemeenten, ziekenhuizen, welzijns- en cliëntorganisaties en Menzis.

Het netwerk ontwikkelde het werkmodel 'Geïntegreerde Zorg voor Ouderen' (GZO), met een Ambulant Team Ouderengeneeskunde (ATO), met daarin specialisten ouderengeneeskunde, verpleegkundig specialisten, physician assistants en psychologen. Loes: 'Via dat team kunnen huisartsen bijvoorbeeld de specialist ouderengeneeskunde inschakelen. Dat kan bijvoorbeeld door een telefonisch consult, MDO-overleg of een geriatrisch assessment voor zelfstandig wonende ouderen in een kwetsbare positie met complexe zorgvragen.'

Opnieuw om tafel

'Maar er ontstond de afgelopen jaren een nieuwe maatschappelijke situatie door de toename van de Wlz-zorg thuis. VVT-organisaties zochten steeds nadrukkelijker naar een regionale organisatie van de medisch generalistische zorg. Het aantal verpleeghuisplekken neemt namelijk niet toe en daardoor kunnen zij niets anders dan Wlz-zorg thuis uitbreiden. En dat vraagstuk maakte de spanning met huisartsen zichtbaar, want die voelen de grenzen aan hun capaciteit en expertise. Er was behoefte aan uitbreiding op de bestaande afspraken', vertelt Loes. 'Tijdens een zogenoemde "benen-op-tafelsessie" gingen artsen van drie VVT-organisaties en de huisartsenorganisatie met elkaar in gesprek. Een verkennende brainstorm over waar de knelpunten, verwachtingen en kansen zitten. Dat leverde een gedeeld beeld van de uitdagingen en de kaders, en begrip voor elkaars expertise op. Een belangrijke start om samen verder te komen.'

Relinde haakt daar met haar kennis op aan, door te laten zien dat het tijdens transities moeilijk kan zijn om tot een gezamenlijk beeld te komen. Dat komt vooral door de drukte waar veel organisaties in zitten: 'Gemiddeld zag ik bij organisaties 28 organisatiebrede veranderingen tegelijkertijd lopen, nog zonder de netwerkinitiatieven. Ook hoor ik bij verandertrajecten meerdere containerbegrippen, zoals "passende zorg" en "eigen regie", waardoor niemand precies weet wat het inhoudt en wat je dan moet doen. Dat moet je echt op inhoud gaan verkennen en fijnslijpen, net zoals je moet kiezen wat prioriteit heeft. Dat kan ontzettend goed helpen om transitiepijn te verkleinen en te hanteren.'

Grillig proces

Loes herkent de containerbegrippen. 'Toen we het concreet gingen maken, werd wel duidelijk hoe groot de zorg en angst bij huisartsen is. Een deel voelt zich niet bekwaam voor complexe ouderenproblematiek. En wil de juridische kaders en organisatorische randvoorwaarden weten voordat er nieuwe samenwerkingsafspraken komen.'

De knelpunten helder hebben, uitgangspunten formuleren en praktische afspraken maken over de inrichting van de zorg hielpen hierbij. Loes: 'Bijvoorbeeld over geriatrisch assessment binnen twee tot vier weken, goede MDO-structuur, casemanagement, 24/7-beschikbaarheid van een verpleegkundige voorwacht en triage. Ook een stip op de horizon hielp: kan in specifieke casussen het regiebehandelaarschap (tijdelijk) door de SO worden overgenomen, ook al kan dat nu wettelijk nog niet? En juist tijdens dit proces is het belangrijk om ervaring op te doen in de praktijk, bijvoorbeeld door kleinschalige proeftuinen, en daar met elkaar van te leren.'

Relinde gaat verder: 'Dit praktijkvoorbeeld laat goed zien dat wederzijds begrip nog niet betekent dat het gaat vliegen. Opbouw en afbouw lopen vaak niet gelijk, maar het proces verloopt veelal grilliger. Een gedeeld doel is belangrijk, maar je moet ook continu met elkaar blijven itereren. Hebben we nog steeds hetzelfde beeld, waar zit de spanning, kunnen we dat bespreekbaar maken? Terug naar de tekentafel gaan is een vorm van leren tijdens verandering. Ook is het belangrijk om te kijken of mensen verander-onbekwaam zijn of verander-onbevoegd.' 

Constructieve rebellen

Keynote-begeleider Oemar van der Woerd merkt terecht op: 'Veranderen is dus geen lineair proces, maar gaat als het ware in een beweging van kringen.' Hij vraagt Relinde wat haar onderzoek haar heeft geleerd: 'Dat een deel van het falen van verandering een vorm van verzet is, omdat er te lang niet geluisterd is naar relevante signalen van bijvoorbeeld medewerkers en professionals. Er is nog veel "stille" wijsheid om te benutten. Ik vind het een hoopvolle les dat dit verzet ons juist wijst op wat gehoord moet worden. Ook heb je voor een transitie constructieve rebellen nodig, mensen zoals Loes. Succesvolle veranderaars staan met één been in de nieuwe werkelijkheid en met het andere been in de oude, en zijn in staat om continu te verbinden en te kijken wat er nodig is.' Hoe zorg je verder voor succes? 'De weegschaal moet in balans blijven. Dat doe je door voldoende te faciliteren en onder meer via training en coaching met elkaar te leren, in gesprek te gaan over beleid en verwachtingen en perspectief te schetsen.' Oemar: 'Echt een collectieve opdracht dus.'

Meld je aan voor ondersteuning van het programma MGZ in de regio.

Tot slot vraagt een deelnemer in de zaal hoe Loes kijkt naar de toekomst van de medisch generalistische zorg in de Achterhoek. 'De toekomst is: één behandelteam voor kwetsbare ouderen, ongeacht waar iemand woont. Maar dat is nog wel ver weg. We doen dit bewust stapje voor stapje. Belangrijk is dat we elkaar blijven vinden, want daar komen we uiteindelijk verder mee.'

Lees meer

• Op de pagina Medisch generalistische zorg in de regio deelt Vilans interessante praktijkvoorbeelden en kennisproducten.
• Lees het verhaal 'Meer samenhang in ouderenzorg Achterhoek door regionale afspraak'.
• Lees het hoofdstuk ‘Wanneer veranderen falen wordt’ van Relinde de Koeijer in de jubileumbundel van Erasmus Centrum voor Zorgbestuur.
• Lees het Engelstalige artikel over transitiepijn van Relinde de Koeijer en collega’s.
• Lees het hoofdstuk 'Netwerken als ‘werk in uitvoering' van Oemar van der Woerd en Frank Breemer over de omgang met opspelende dynamieken in netwerkvorming (in de jubileumbundel van Erasmus Centrum voor Zorgbestuur).
• Lees over de Drentse 'routekaart' voor particuliere ouderenwoonvoorzieningen en MGZ.